तुमच्या मुलाच्या भाषा विकास कौशल्यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी मार्गदर्शक

भाषा विकास म्हणजे काय?

भाषा विकास म्हणजे मूल बोलणं, न बोलताही भावना व्यक्त करणं, आणि लेखी भाषेचा उपयोग कसा शिकतं हे समजणं. हे फक्त शब्दांपुरतंच मर्यादित नसतं. त्यात हातवारे (Gestures), आवाजाचा टोन, शरीराची भाषा, डोळ्यांचा संपर्क, चेहऱ्यावरील भाव हेही समाविष्ट आहे.

 मुलं बोलायला लागण्याआधीही संवाद साधतात!

बोलायला सुरुवात होण्याआधी मूल अशा प्रकारे संवाद साधतं:

• कूइंग (Cooing) – मृदू, आनंदी आवाज
• बडबड (Babbling) – अक्षरांप्रमाणे वाटणारे ध्वनी
• हावभाव (Gestures) – हाताने काही दाखवणं
• हसणं आणि चेहऱ्यावरील भावना
• रडणं आणि टोन बदलणं

मुलांमधील भाषा विकासाचे सामान्य टप्पे (Common Language Milestones)

प्रत्येक मूल वेगळ्या गतीने शिकतं, पण खाली दिलेले टप्पे हे सामान्यतः दिसणारे संवाद व भाषेच्या वाढीचे संकेत आहेत:

६ ते ८ आठवडे:

• प्रेमाने किंवा रागाने बोलल्यावर प्रतिक्रिया देतो
• सामाजिक हसू (smile) द्यायला लागतो
• हळू आवाजात कूइंग करतो

 २ ते ४ महिने:

• ओळखीच्या आवाजांवर प्रतिक्रिया देतो
• समोरासमोर बोलणं, चेहऱ्याकडे बघणं आवडतं
• कोणी बोलल्यावर उत्साहाने हालचाल करतो

 ६ ते ९ महिने:

• “बाबा”, “दादा” असे आवाज करतो (बडबड)
• स्वतःचं नाव ओळखतो
• “नको”, “इथे ये” अशा साध्या आज्ञा समजतो

 १२ महिने (१ वर्ष):

• “आई”, “बॉल” असे स्पष्ट शब्द बोलतो
• “खेळणं दे” अशा साध्या सूचना पाळतो
• आवडत्या वस्तूंकडे बोट दाखवतो

 १८ महिने (१.५ वर्ष):

• १० ते २० साधे शब्द वापरतो
• बोलण्यापेक्षा जास्त समजतो
• शरीराचे भाग, चित्रं आणि ओळखीची माणसं ओळखत

 २ वर्षे:

• दोन शब्द एकत्र बोलतो (उदा. “पाणी हवं”, “बाबा गेले”)
• साधे प्रश्न विचारतो
• दोन टप्प्यांच्या सूचना पाळतो (उदा. “बॉल उचला आणि मला दे”)

 ३ ते ४ वर्षे:

• स्पष्ट आणि लांब वाक्यांमध्ये बोलतो
• “का?”, “कसं?” असे प्रश्न विचारतो
• इतर लोक त्याचं बोलणं समजू शकतात
• आपले अनुभव आणि भावना शब्दात सांगतो

भाषा विकास का महत्त्वाचा आहे?

भाषा हे केवळ बोलण्याचं साधन नसून, मुलांच्या भावनिक आणि सामाजिक विकासाचं मूळ आहे.
भाषा मुलांना मदत करते:

• स्वतःच्या गरजा आणि भावना व्यक्त करायला
• नाती तयार करायला आणि विश्वास निर्माण करायला
• नवीन गोष्टी शिकायला
• खेळ, कल्पनाशक्ती आणि संवादात भाग घ्यायला
• आत्मविश्वासाने स्वतःला व्यक्त करायला

चांगला संवाद म्हणजे सुरक्षितता आणि समजूतदारी. जेव्हा मूल समजलं जातं, तेव्हा त्याला भावनिक आधार आणि सुरक्षितता मिळते.

Neuro-Affirming संवाद म्हणजे काय?

काही मुलं Autism, ADHD, किंवा विकासातील उशीर यासारख्या स्थितींमध्ये असतात – यांना neurodivergent म्हणतात. ही मुलं भाषा वेगळ्या पद्धतीने शिकतात. याचा अर्थ काही “चूक” आहे असं नाही — फक्त त्यांची संवादशैली वेगळी असते. काही मुलं AAC (Alternative & Augmentative Communication) वापरतात – जसं की चित्रं, हावभाव, किंवा उपकरणं. काही मुलांना बोलायला वेळ लागतो, किंवा दृश्य माध्यमातून (visuals) अधिक समजते. या फरकांचा आदर करणं अत्यंत गरजेचं आहे.

मुलाच्या भाषा विकासाला मदत करण्याचे मार्ग:

 संवाद म्हणजे नातं

• मुलाशी रोज बोला – जरी ते बोलत नसले तरी
• जे करत आहात ते शब्दात सांगा – “आई कप धुत आहे”, “आता दरवाजा उघडू या”
• शक्य असल्यास डोळ्यांत डोळे पाहून, समोर बसून बोला
• मुलाचं लक्ष कुठे आहे, ते पाहा आणि त्यावर बोला
• चुका दाखवण्याऐवजी, कौतुक आणि कुतूहलाने प्रतिसाद द्या

बोलणं सोपं ठेवा – पण कमी करू नका 

• थोडकं, स्पष्ट बोलणं वापरा
• महत्त्वाचे शब्द ठळकपणे बोला – “हा तुझा बॉटल आहे”
• शब्दांबरोबर हावभाव वापरा
• मध्ये थोडं थांबा – मुलाला समजून घेण्याचा आणि उत्तर देण्याचा वेळ द्या
• नवीन शब्द वेगवेगळ्या संदर्भात पुन्हा वापरा

 दैनंदिन जीवनातच शिकवण

• महागडे टूल्स किंवा अ‍ॅप्सची गरज नाही – तुमचं घरच मुलाचं पहिलं शाळा आहे!
• अंघोळ, कपडे घालणं, जेवण – या कामांदरम्यान बोला
• चित्रांच्या पुस्तकातून गोष्टी वाचा, वस्तूंची नावं सांगा
• गाणी, कविता आणि हालचाल वापरा – लय शिकण्यात मदत करते
• कपडे घालताना रंग, कपड्यांचं नाव घ्या
• स्वयंपाक करताना गंध, रंग, स्पर्श याचं वर्णन करा

मुलाचं ऐकणं – उत्तर देणारं ऐकणं असावं

• जर मूल बोट दाखवत असेल किंवा बडबड करत असेल, तर अर्थपूर्ण प्रतिसाद द्या –
  उदा. “तुला बॉल हवा? हां, बॉल इथे आहे!”
• फक्त चुका दुरुस्त करू नका – वाक्य वाढवा
  उदा. मूल म्हणालं, “गाडी जाऊ,” तर तुम्ही म्हणू शकता: “हो, लाल गाडी वेगाने जात आहे!”
• पार्श्वभूमीचा आवाज कमी ठेवा – संवाद चांगला होतो
• जरी पूर्ण शब्द न बोलता मूल काही व्यक्त करत असेल, तरी त्याचं कौतुक करा

कधी मदत घ्यावी?

• जर तुम्हाला असं वाटत असेल की तुमचं मूल:
• आवाज किंवा नावावर प्रतिक्रिया देत नाही
• डोळ्यात डोळे टाकून पाहत नाही किंवा संवाद करत नाही
• १२ महिन्यांपर्यंत बडबड करत नाही
• २ वर्षांपर्यंत फार थोडे शब्द बोलतो
• २.५ वर्षांपर्यंत शब्द एकत्र करत नाही किंवा सातत्याने वापरत नाही
• संवाद करताना सतत चिडचिड किंवा निराशा दाखवतो
• → तर कृपया बाल विकास तज्ज्ञ, स्पीच थेरपिस्ट किंवा बालरोग तज्ञांचा सल्ला घ्या.

तुमच्या मुलाच्या भाषा विकासाबाबत काही चिंता असतील तर बालरोगतज्ज्ञ (Pediatrician) यांच्याशी बोलणं उपयुक्त ठरू शकतं. ते आवश्यक असल्यास, तुम्हाला स्पीच अँड लँग्वेज थेरपिस्ट (SLP) कडे पाठवू शकतात, जे मुलाच्या भाषिक गरजांनुसार तपासणी आणि मदत करतील. लवकर मदत घेणं फायदेशीर आहे

लवकर मदत घेतल्यास, मुला- मुलींना त्यांच्या भाषिक आणि संवादाच्या गरजेनुसार योग्य मार्गाने मदत करता येते — मग ती बोलण्याच्या शब्दांत असो, हावभावांत असो, दृश्य माध्यमांत किंवा इतर कोणत्याही पद्धतींनी असो.

अधिक मदत हवी आहे का?

या प्रवासात अधिक माहिती आणि मदत हवी असल्यास,
आमच्या भाषा विकासावर आधारित पुस्तिका आणि व्हिडिओज पहा, ज्यात तुम्ही घरच्या घरी करता येण्याजोग्या क्रियाकलापांचा समावेश आहे.

तुम्ही आमच्या नवी दिशा मोफत हेल्पलाइनला कॉल किंवा व्हॉट्सअॅप करू शकता: 844-844-8996
आमचे समुपदेशक इंग्रजी, हिंदी, मल्याळम, गुजराती, मराठी, तेलुगू आणि बंगाली या भाषांमध्ये बोलतात आणि योग्य तज्ज्ञांकडे तुम्हाला मार्गदर्शन करतील.

महत्त्वाचा इशारा (Disclaimer)

ही माहिती केवळ जनजागृतीसाठी आहे. भाषण, भाषा किंवा विकासातील उशीर यांसंबंधी कोणतीही तक्रार असल्यास, कृपया प्रमाणित आरोग्यतज्ज्ञांचा सल्ला घ्या.