इकोलेलिया म्हणजे काय?

इकोलेलियाची कारणे

इकोलेलिया म्हणजे फक्त शब्दांची उगाच केलेली पुनरावृत्ती नाही—काही मुलांसाठी ही भाषा समजून घेण्याचा, भावना सांभाळण्याचा आणि गरजा व्यक्त करण्याचा एक महत्त्वाचा मार्ग असतो. खाली काही मुख्य कारणं दिली आहेत:

• भाषा समजणं आणि शिकणं: इकोलेलिया मुलांना बोलणं शिकायला आणि समजायला मदत करते. जेव्हा मूल हळूहळू स्वतंत्रपणे संवाद साधायला शिकतं तेव्हा ही एक पायरी असते.
• बुद्धीची प्रक्रिया (Cognitive Processing): कधी कधी मुलं शब्द किंवा वाक्य परत परत म्हणतात, कारण ते माहिती समजून घेण्याचा आणि लक्षात ठेवण्याचा एक मार्ग असतो.
• स्वतःला सावरणं आणि मानसिक शांतता (Self-Regulation): परिचित शब्द किंवा वाक्य परत म्हणणं काही मुलांना शांत वाटण्यासाठी उपयोगी ठरतं—जसं काही लोक गुणगुणतात तसं!.
• सामाजिक संवाद (Social Communication): इकोलेलिया वापरून काही मुलं संभाषणात सहभागी होतात जर त्यांचे शब्द त्या वेळेस अगदी योग्य नसले, तरी संवादाचा प्रयत्न महत्त्वाचा असतो.
• मेंदूच्या प्रक्रियेमधील वेगळेपण (Neurological Differences): इकोलेलिया मेंदू भाषेवर प्रक्रिया कशी करतो यातील फरकामुळे होतं. हे चुकीचं किंवा वाईट नाही—फक्त भाषेशी जोडणं वेगळ्या प्रकारे होतं, एवढंच!

इकोलेलियाची लक्षणे

• शब्दांचा किंवा वाक्यांचा अर्थ न समजता मूल सारखं काही शब्द किंवा वाक्य परत परत म्हणतं
• प्रश्न विचारल्यावर उत्तर न देता तोच प्रश्न परत म्हणणं (उदा. “तुला ज्यूस हवा आहे का?” विचारल्यावर, “तुला ज्यूस हवा आहे का?” असं परत म्हणणं.)
• टीव्ही शो, चित्रपट, पुस्तके किंवा भूतकाळातील संभाषणांमधील वाक्ये वेगवेगळ्या संदर्भात वापरणे.
• ज्या आवाजात आणि टोनमध्ये वाक्य ऐकलं होतं त्याच स्वरात आणि लयीत परत म्हणणं.
• स्वतःची वाक्य तयार करण्यात अडचण येणं आणि ऐकलेलीच वाक्य वापरणं.
• एखादी माहिती समजून घेण्यासाठी आधी वाक्य परत म्हणणं आणि मग उत्तर देणं.
• विशेषतः तणावपूर्ण किंवा अतिउत्साही परिस्थितीत स्व-नियमनाचा एक प्रकार म्हणून शब्दांची पुनरावृत्ती करणे, स्वतःला सावरायला शब्द परत परत म्हणणं.
• संवाद सुरू करण्यासाठी किंवा चालू ठेवण्यासाठी पुनरावृत्ती केलेल्या वाक्यांचा वापर करणे (उदा., जेव्हा त्यांना जेवायचे असेल तेव्हा “दुपारच्या जेवणाची वेळ झाली आहे” असे म्हणणे).

इकोलेलियाचे प्रकार

इकोलेलिया दोन प्रकारची असते – इंटरॅक्टिव्ह (संवादी) आणि नॉन-इंटरॅक्टिव्ह (असंवादी).

इंटरॅक्टिव्ह इकोलालिया (संवादी प्रकार):

हा प्रकार इतरांशी संवाद साधण्यासाठी वापरला जातो. मूल एखादी गरज व्यक्त करतं, प्रश्न विचारतं किंवा संवाद चालू ठेवतं—पण नवीन वाक्य तयार न करता परिचित शब्द किंवा वाक्य परत म्हणतं.

उदाहरणार्थ:

•  “Turn-taking” (वाऱ्यावर बोलणं):
  पालक: “तुला भूक लागलीय का?”
  मुलं: “तुला भूक लागलीय का?”
  (म्हणजे “हो, मला भूक लागली आहे”)
•  “Requesting” (गरज व्यक्त करणं):
  मुलं त्यांच्या आवडत्या टीव्ही शोमधलं वाक्य वापरतात—
  उदा. “Open the gates!” (Frozen चित्रपटातून)
  हे मूल सांगू पाहतं की त्यांना दरवाजा उघडून हवा आहे.
• “Agreement / होकार”:
  कोणी विचारलं: “Want to play outside?”
  मुलं परत म्हणतात: “Want to play outside?”
  हे त्यांच्या होकाराचं (Yes!) प्रतीक असतं.

हे का होतं?

• मुलं संवाद साधण्याचा प्रयत्न करत असतात, पण नवीन वाक्य तयार करणं कठीण वाटतं, म्हणून परिचित वाक्य वापरतात.
• अशा प्रकारे ते भाषेचा सराव आणि संवाद शिकत असतात.
• काही वेळा ही एक पायरी असते, जिच्या आधारे मूल हळूहळू स्वतंत्र संवाद साधायला शिकतं.

नॉन-इंटरॅक्टिव्ह इकोलालिया (असंवादी प्रकार):

या प्रकाराचा वापर संवादासाठी नसून स्वतःसाठी केला जातो—जसं की स्वतःला शांत ठेवणं, भावना नियंत्रित करणं, किंवा माहिती समजून घेणं.

उदाहरणे:

• स्वतःला शांत ठेवण्यासाठी (Self-Soothing):
  मुलं टीव्ही शोमधली किंवा जुन्या संवादातली वाक्यं परत म्हणतात जेव्हा त्यांना तणाव वाटतो किंवा गोंधळलेलं वाटतं.
•  भाषेचा सराव (Rehearsing Language):
  मुलं स्वतःशी शब्द किंवा वाक्य परत परत म्हणतात, ज्यामुळे त्यांना बोलण्याचा सराव होतो.
•  जुन्या घटनांचं विश्लेषण (Processing Past Events):
  कधी कधी मुलं तासांनंतर एखादा संवाद परत म्हणतात, कारण त्यांना तो संवाद समजून घ्यायचा असतो.
• आनंदासाठी (Enjoyment):
  काही मुलांना एखादं वाक्य किंवा शब्द परत म्हणायला आवडतं—फक्त त्या आवाजाचा आनंद घ्यायला.

हे का होतं?

• हे भावनांचं नियंत्रण (Emotional regulation) आणि सेंसरी ओव्हरलोड (खूप जास्त -गोष्टींचा एकत्रित ताण) हाताळण्यासाठी उपयोगी पडतं.
• हे भाषेच्या आठवणी आणि सरावासाठी मदत करतं.
• परिचित शब्द किंवा आवाज परत परत म्हणणं काही मुलांसाठी आरामदायक (Comforting) असतं.

तात्काळ  इकोलेलिया (Immediate Echolalia):

हा प्रकार तेव्हाच होतो जेव्हा मूल एखादं वाक्य ऐकताक्षणी लगेचच तेच वाक्य पुन्हा म्हणते.

उदाहरण:
पालक: “पाणी पिणार का?”
मूल: “पाणी पिणार का?” (हो/नाही असं उत्तर देण्याऐवजी)

का होतं हे?

• भाषा समजून घेण्यासाठी वेळ घ्यावा लागतो, म्हणून लगेच ते वाक्य परत बोलतात.
• कधी कधी हे त्यांना शांत राहण्यासाठी उपयोगी ठरतं.
• कधी हे संवाद साधायचा प्रयत्न असतो, जरी त्यांचं स्वतःचं बोलणं अजून विकसित झालेलं नसेल.

उशिराचं इकोलेलिया (Delayed Echolalia)

या प्रकारात मूल काही तास, दिवस किंवा आठवड्यांनंतर एखादं वाक्य किंवा संवाद परत बोलते.

उदाहरण:
मुलं कार्टूनमध्ये ऐकतात: “चल, आपण साहसावर जाऊ!”
काही दिवसांनी, घराबाहेर जाताना मूल तेच वाक्य म्हणतं.

का होतं हे?

• त्यांना काही भावना, गरज किंवा विचार व्यक्त करायचा असतो, जरी वाक्य त्या प्रसंगाशी जुळत नसलं तरीही.
• त्यांना हवं तसं वाक्य ऐकून किंवा बोलून त्यांना बरे वाटते – हे एक प्रकारचं self-comfort असतं.
• यामुळे त्यांना भाषा आणि संवादाचे नमुने शिकायला मदत होते.

मुलांमध्ये इकोलेलियाची भूमिका निदान आणि समजून घेणे

इकोलेलिया ही भाषा विकसनातील एक टप्पा आहे आणि ती सामान्यतः स्पीच थेरपिस्ट, मानसोपचार तज्ज्ञ किंवा विकासतज्ज्ञ ओळखतात.

आजकाल तज्ज्ञ इकोलेलियाला एक “समस्या” म्हणून पाहत नाहीत, तर ती संवादासाठी आणि भाषा शिकण्यासाठी उपयोगी कशी आहे हे समजून घेण्यावर भर दिला जातो.
इकोलेलिया समजण्यासाठी काय पाहतात:

• मूल इकोलेलिया कधी आणि कशी वापरतं ते निरीक्षण केलं जातं
• ती भाषा, संवेदना (sensory), किंवा स्वतःला शांत करण्यासाठी वापरते का हे पाहतात

मुलाला दुसऱ्या पद्धतीनं संवाद साधायला कसं मदत करता येईल हे ठरवलं जातं – पण इकोलालिया बंद करण्यासाठी दबाव दिला जात नाही.
 

इकोलेलियासाठी उपयोगी थेरपी

इकोलेलियामधून अर्थपूर्ण संवाद तयार करण्यासाठी पुढील थेरपी उपयोगी ठरतात:

स्पीच थेरपी Speech Therapy
ऑक्युपेशनल थेरपी Occupational therapy
बिहेवियर थेरपी Behaviour Therapy 

संवाद वाढवण्यासाठी टिप्स

इकोलेलिया ही अनेक वेळा मुलांसाठी प्राथमिक संवादाची पद्धत असते, त्यामुळे ती थांबवू नये. त्याऐवजी त्याचा उपयोग करून अधिक चांगले संवाद शिकवता येतात.

उपयुक्त टिप्स:

• साधी आणि मर्यादित शब्दसंपदा वापरा
  
• खूप ‘काय’, ‘कोण’, ‘कधी’ (‘wh’) प्रश्न विचारू नका
  
• त्याऐवजी पर्याय असलेले प्रश्न विचारा (उदाहरण: “दूध हवे का पाणी?”)
  
• व्हिज्युअल संकेत (चित्र, वस्तू) वापरा
• संवादाचे उदाहरण देऊन मूल शिकेल अशा प्रकारे बोलणी करा

तुमचे प्रश्न आहेत का?

जर तुम्हाला ऑटीझम, डाउन सिंड्रोम, ADHD किंवा बौद्धिक अपंगत्व याबद्दल काही शंका असतील, किंवा एखाद्या मुलामध्ये विकास थांबल्यासारखं वाटत असेल, तर नयी दिशा टीम मदतीसाठी तयार आहे.

आमच्या मोफत हेल्पलाइन वर कॉल किंवा व्हॉट्सअ‍ॅप करा – 844-844-8996

सूचना:
ही माहिती फक्त शैक्षणिक उद्देशाने आहे. कृपया याला वैद्यकीय सल्ला समजू नका.